معرفی شرکت الزویر (Elsevier)

تاریخچه

مؤسسه الزویر در سال 1880 میلادی تاسیس شده و نام خود را از چاپخانه و بنگاه انتشاراتی به نام Elzevir اقتباس کرده که البته هیچ ارتباطی با شرکت الزویر امروزی ندارد. خانواده الزویر این چاپخانه را که به انتشار تحقیقات کلاسیک اختصاص داشت سیصد سال قبل از آن، (در سال 1580 میلادی) توسط Lodewijk Elzevir (1542–1617) در شهرLeiden هلند راه انداخته بودند.

شاید اینکه یاکوب جرج رابرز (Jacobus George Robbers) تصمیم گرفت از نام یک بنگاه انتشاراتی تعطیل‌شده قرن هفدهمی برای شرکت انتشاراتی کوچک خود در هلند استفاده کند عجیب به نظر می‌رسد. با این حال این کار بی‌حکمت نبود. با وجود آنکه بنگاه الزویر از سال 1712 تعطیل شده بود اما شهرت انتشارات الزویر تا مارس سال 1880 یعنی هنگامی که الزویر مدرن بنیان گذاشته شد، نه تنها کاهش نیافته بود که بیشتر هم شده بود.





در آن زمان رابرز تصمیم گرفت از اسم امروزی‌تر Elsevier برای شرکت جدیدش استفاده کند – تا هم به سابقه درخشان الزویر احترام گذاشته باشد و هم اینکه فعالیت‌های خودش را فروتنانه متمایز کند - زیرا می‌دانست که نام انتشاراتی قدیمی هم در داخل هلند و هم خارج از آن نشان اصالت است. در پایان قرن نوزدهم، کتاب‌هایی که الزویر نامیده می‌شدند - نسخه‌های چاپ مجدد آثار کلاسیک در قطع جیبی - بسیار محبوب شده بودند و مجموعه‌داران کتاب‌های نفیس حریصانه دنبال آنها بودند. این الزویرهای چاپ اصلی به کتاب‌های ارزشمند قفسه مجموعه‌داران تبدیل شده بودند زیرا بنگاه قدیمی الزویر در فاصله سال‌های 1580 و 1712 مجموعه باشکوهی از آثار نفیس تولید کرده و طیف گسترده‌ای از متون دانشورانه و مهم از Opera Omnia اثر ویرژیل (1636) گرفته تا عهد جدید به تصحیح اراسموس که Textus Receptus یا متن رسمی (1663) را منتشر کرده بود.

بنگاه انتشاراتی الزویر در سال 1580 توسط لوئیس الزویر (Lowys Elzevir) در لیدن و پس از تأسیس نخستین دانشگاه هلند در سال 1575 توسط ویلیام خاموش (William the Silent) در همان شهر، بنیان‌گذاری شد. خانواده الزویر (لوئیس و شش نسل پس از او از پسران، نوه‌ها و برادرزاده‌هایش) با ورود به حرفه‌ای که در همان زمان نیز رقابتی و پرخطر بود، با ایجاد روابط محکم با دانشگاه جدید موفقیت بنگاه انتشاراتی نوپای خود را تضمین کردند. الزویرها رساله‌ها و همچنین متون کلاسیک را برای دانشگاه لیدن چاپ می‌کردند.

از سال 1590 تا 1712 که آخرین عضو خانواده الزویر درگذشت و هیچ وارثی به جا نگذاشت که تمایل به ادامه این حرفه داشته باشد، همواره یکی از اعضای خانواده الزویر هم به عنوان مأمور انتظامات و هم به عنوان چاپچی رسمی در خدمت دانشگاه بود. اما شهرت نام الزویر با تعطیلی انتشارات از بین نرفت زیرا الزویرها میراث قابل توجهی از کتاب‌های مهم به جا گذاشته بودند. بنگاه انتشاراتی الزویر در فاصله سال‌های 1580 تا 1712 بین 2 تا 3 هزار عنوان کتاب چاپ کرد که حتی با معیارهای امروز هم دستاورد چشمگیری است.

الزویر در مدتی که متصدی انتشارات دانشگاه بود تقریباً تمام آثار مهم کلاسیک باستان را تجدید چاپ کرد؛ ارسطو، ترنس، سیسرو، پلینی و هوراس. الزویر همچنین نسخه‌های جدیدی از آثار اراسموس، پیر شارون، دکارت و میلتون را نیز به چاپ رساند. این به معنای آن نیست که الزویر ناشری نخبه‌گرا بود. الزویرها گاهی ناچار بودند کتاب‌های پرخواننده - مانند «محاصره سخت و خونین شهر اوستند در فلاندرز» که یک کتاب تاریخ واقعی و ترسناک است - هم چاپ کنند تا بتوانند هزینه‌های کتاب‌های نه چندان سودآور اما جسورانه‌تر و دانشورانه‌تر را جبران کنند، کتاب‌هایی همچون «دو علم جدید» اثر گالیلئو گالیله.

الزویرها با چاپ این کتاب پس از ممنوع شدن آن از سوی اداره تفتیش عقاید در ایتالیا و حبس خانگی گالیله، هم جان‌شان را به خطر انداختند و هم سرمایه‌شان را. بسیاری این کتاب که آخرین و بزرگ‌ترین اثر گالیله است را نخستین کتاب مهم در فیزیک مدرن می‌دانند، رساله‌ای سدشکن درباره ماهیت حرکت و مقاومت اجسام. این کتاب در سال 1638 و به منظور انتشار توسط الزویر به صورت قاچاقی از ایتالیا به هلند برده شد. در نتیجه این خطرپذیری و همچنین کیفیت عالی چاپ بود که کلمه الزویر به نماد کار فکری تبدیل شد، گرچه این شهرت عمدتاً به حلقه‌های دانشورانه محدود ماند. درواقع استفاده از کلمه الزویر به عنوان اسمی در توصیف نسخه جیبی کتاب‌های کلاسیک در زبان افراد باسواد اواخر قرن نوزدهم کاملاً رایج بود. یاکوب رابرز، بنیان‌گذار مؤسسه انتشاراتی مدرن الزویر، (NV Uitgeversmaatschappij Elsevier Elsevier Publishing Company NV) که بیشتر یک کتاب‌باز بود تا تاجر، همچون خانواده الزویر با هدف چاپ نسخه‌های نفیس آثار ادبی کلاسیک برای حظ دیگرانی که همچون او شیفته آنها بودند، یعنی برای الزویری‌های دیگر، وارد کار نشر شد.

رابرز حتی علامت چاپ قدیمی خانواده الزویر را برای خود برگزید و محصولات الزویر جدید را با نماد کهن و کلاسیک " نارون پيچيده در تاک" مهر می‌کرد. درباره معنای نشان چاپ اولیه الزویر که امروزه هنوز به عنوان لوگوی مؤسسه الزویر به کار می‌رود اختلاف نظرهایی وجود دارد. این لوگو پیرمردی را نشان می‌دهد که پای درخت نارونی پیچیده در ساقه‌های تاک ایستاده و زیر آن به لاتین حک شده Non Solus که یعنی “تنها نه”. این علامت که نخستین بار توسط آیزاک الزویر (پسر لوئیس) در سال 1620 معرفی شد، از آن زمان به بعد روی تمام کارهای الزویر نقش بسته است.

نارون پيچيده در تاک: لوگوی رسمی الزویر

در لوگوی الزویر پیرمردی دیده می شود که در حال چیدن انگور از یک تاک پیچیده به دور یک نارون است. و در قسمتی دیگر عبارت"NON SOLUS" به معنی "تنها نه" به چشم می خورد. در اینکه خانواده الزویر به این نماد افتخار می‌کرد بحثی نیست. آنچه درست معلوم نیست آن است که منظورشان از این طرح چه بود. اگرچه بیشتر پژوهشگران بر این عقیده‌اند که نارون نمادی از درخت دانش است، اما درباره معنای تاکی که به دور آن پیچیده چندان توافق ندارند. یک کتابخانه‌دار پاریسی به نام آدری در سال 1806 گفته که درخت نارون پیچیده در انگور، نماد پیوند میان برادران الزویر، آیزاک و آبراهام است و آن پیرمرد زاهد، نماد انزوای پژوهش. اما لوسی شلوتر (Lucy Schluter)، متخصص امروزی تاریخ هنر، پیشنهاد قانع‌کننده‌تری دارد و معتقد است که پیرمرد نمادی از دانشور خردمند است، یک فیلسوف - که تصویر اراسموس از سقراط را نشسته زیر درختی در چشم‌اندازی روستایی هنگام ایراد سخنرانی‌های پربار و الهام‌بخش به ذهن می‌آورد.

به این ترتیب شکل در هم پیچیده درخت و تاک نمایانگر رابطه‌ای پربار است و در نتیجه این برداشت حاوی یک پیام اخلاقی است. همانطور که اراسموس در اشاره به استعاره کلاسیک درخت و تاک گفته بود: «همچون تاک که در میان تمام درختان سر است و با این حال برای نگه داشتن خود به چوب یا پایه یا درختان دیگری نیاز دارد که هیچ میوه‌ای نمی‌دهند، قدرتمندترین‌ها و باسوادترین‌ها هم به کمک مردان فرودست‌تر نیاز دارند.» اگر از این زاویه نگاه کنیم، لوگوی الزویر در نمادشناسی کلاسیک به معنای رابطه همزیستی میان ناشر و دانشور است. افزودن شعار «تنها نه» در تقویت این پیام است که ناشران، همچون درخت نارون، ضروری‌اند تا تکیه‌گاه محکمی برای دانشوران باشند، همانطور که دانشوران، یعنی تاک، نیز بدون تردید برای تولید میوه لازم هستند. ناشران و دانشوران تنها به جایی نمی‌رسند و به همدیگر نیاز دارند. این وضعیت همچنان معرف رابطه امروز میان الزویر و نویسندگان است که نه مستقل از همدیگرند بلکه وابسته به همدیگر هستند. اگرچه شرکت امروزی الزویر به هیچ وجه نمی‌تواند افتخار دستاوردهای الزویرهای قرن هفدهم را به خود منسوب کند یا حتی مدعی آفرینش علامت چاپ الزویر باشد، دور از انصاف نیست که بگوییم این مؤسسه بر پایه این دیدگاه ایده‌آلیستی بنا گذاشته شده که تداوم سنت پرافتخار ناشر نخست باشد. انتخاب نام و علامت چاپ الزویر آگاهانه بود - ژست احترام برای گذشته و نیز این امیدواری که نام الزویر همواره مترادف با سرآمدی باشد

در هر حال در تفسیر این تصویر در تاریخچه ی الزویر اشاره شده که این تصویر به رابطه ی محقق و ناشر اشاره دارد به طوریکه ناشر باید مثل یک نارون، تکیه گاه مستحکم و مطمئنی برای محقق (تاک) تکیه زده به آن باشد و از آن حمایت کند.

آغازی پرشور و توسعه ای دلیرانه

هرچند فعالیت چاپ و نشر خود را بصورت بین المللی الزویر از سال 1931 شروع شده بود بطوریکه اولین شعبه خود در نیویورک را در سال 1937 تاسیس نمود اما شروع رسمی انتشارات الزویر با انتشار هفته نامه ای با عنوان Elsevier و در 27 اکتبر 1945 بوده است. آنها با انتشار این هفته نامه موفقیت و سود سرشاری را نصیب خود کردند. در واقع این ادامه انتشار همان ماهنامه قدیمی Elsevier بود که از سال 1891 منتشر می شد و بدلیل اشغال نازی ها در دسامبر 1940 متوقف شده بود.

آنها دو سال بعد و در سال 1947 اولین ژورنال غیرانگلیسی را (Biochimica et Biophysica Acta) منتشر کردند. و بعد از آن به تدریج تعداد ژورنالهای خود را افزایش دادند.

آنها در سال 1960 پایگاه Excepta Medical electronic database (EMBASE) را که بصورت جامعی منابع پزشکی را ارائه میکرد عرضه نمودند. دامنه تغییر و تحولات این شرکت بسیار گسترده بوده است. مثلا در سال 1991 شرکت Pergamon Press را به قیمت 440 میلیون پوند خریداری کردند و در همان سال Parker & Sons Publications را به تصاحب خود درآوردند. دو سال بعد الزویر با Reed International ادغام شد و Reed Elsevier را تشکیل داد. آنها در سال 1994 با جسارتی باورنکردنی Mead Data را به قیمت یک و نیم میلیارد دلار خریداری کردند و آنرا به Lexis-Nexis تغییر نام دادند. این خریدها ادامه داشت تا اینکه در سال 1996 و 1997 به ترتیب به خرید Tolley Publishing Company و JAI Press/Ablex Publishing اقدام نمودند. اشتهای سیری ناپذیر الزویر دوباره در 1998 خود را نشان داد بطوریکه Beilstein Database, BioMedNet, ChemWeb را بصورت یکجا درون خود بلعید.

بالاخره بعد از این همه خریدهای پرهزینه، الزویر سرویس ارزشمند خود " پایگاه ScienceDirect " را در سال 1998 ارائه نمود. آنها در آن سال رقمی در حدود 1.2 میلیارد دلار درآمد کسب کردند.

آنها در سال 2000 خریدهای متعددی داشتند: شرکت Miller Freeman Europe را به قیمت 545 میلیون دلار و سپس Schnell Publishing را خریدند و در انتها Harcourt General را که شامل:Academic Press, WB Saunders, Churchill Livingstone, Balliere Tindell و Mosby بود به قیمت 4.5 میلیارد دلار خریداری نمودند.

در سالهای بعد نیز این خریدها ادامه داشت. سال 2002 شرکتهای Qucklaw, MBO Verland and FactLANE و در سال 2003 نیز Applied Discovery and Dolan Media Company و نیز CIMA Publishing خریداری شد. در سال 2005 انتشارات پزشکی معروف MediMedia خریداری شد.

اکنون ژورنالهای Lancet و Cell قدیمی ترین و در عین حال با بیشترین رتبه علمی در صدر مجلات با ضریب تاثیر بالا همچنان منتشر میشوندهمچنین این انتشارات در کنار ISI امریکا، به عنوان یکی از دو قطب اصلی علمی دنیا، به فعالیت خود ادامه می دهد درحال حاضر الزویر به بیش از 30 میلیون محقق، پژوهشگر، دانشمند و دانشجو از بیش از 170 کشور دنیا خدمات علمی ارائه می دهد. بطور تقریبی آنها سالانه 400 هزار مقاله را در بیش از 2700 مجله و به 13 زبان زنده دنیا منتشر میکند به نحوی که هم اکنون در حدود 13 میلیون مقاله و 30 هزار کتاب الکترونیکی این ناشر غنی ترین کتابخانه دیجیتالی در دنیا را تشکیل داده است. نزدیک به 7000 کارمند در 24 کشور دنیا دارد و 6000 نویسنده هم با این کمپانی بزرگ همکاری می کنند. همچنین سالانه بیش از 900 میلیون دانلود pdf از این پایگاه صورت میگیرد (تقریبا در هر ثانیه 28 دانلود)

گستره جغرافیایی درآمد این شرکت به نحوی بوده است که در سال 2014 حدود 41 درصد سهم درآمد آن از آمریکای شمالی، 27 درصد آن از اروپا و 23 درصد مابقی آن از سایر مناطق جغرافیایی بوده است. همچنین 76 درصد کل این درآمد از محل عرضه نشریات الکترونیکی و 23 درصد آن با فروش نسخ چاپی بدست آمده است. با گذشت بیش از 130 سال از تاسیس این شرکت سود خالص این شرکت در سال 2015 از دو میلیارد دلار فراتر رفته است که سهم ایران در پرداخت حق اشتراک سالیانه به آنها در حدود 2 میلیون دلار در سال بوده است. این ارقام میلیون دلاری برای استفاده نامحدود دانشگاههاست که در این مدل هر دانشگاهی بدون محدودیت میتواند به دانلود مقالات در تمام زمینه های عمومی و اختصاصی علوم مختلف بپردازد که به آن Per IP اطلاق میشود. در واقع این مدل تنها در چند کشور (به ظاهر) ثروتمند مانند ایران و امارات و عربستان برقرار شده است. سایر کشورهای اروپایی و آمریکایی از مدلهای بسیار محدود و اختصاصی مانند (Per Download) استفاده می نمایند و در آن هر دانشگاهی از مجلات اختصاصی این بانکها بهره میبرند.
در پی نوسانات شدید ارزی سال 2012 و ناخوشنودی آنها در تسویه هزینه های خدماتشان از طرف کنسرسیوم وزارت بهداشت با ارسال نامه ای بیان نمودند که "از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ رشد استفاده محققین ما از منابع علمی آنها ۳۰۰% رشد داشته و به رقمی معادل ۳٫۶ میلیون دانلود مقاله فول تکست در سال ۲۰۱۲ رسیده است."

متن اصلی این نامه:

نماینده دفتر حقوقی الزویر در نامه خود بیان نموده است: ” متاسفانه از ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۳ دسترسی به Scopus و ScienceDirect برای تمامی ایرانیان در کنسرسیوم MOH (کنسرسیوم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی یا Ministry of Health) معلق خواهد شد. متعاقب این اقدام ناخوشایند کلیه محققان مرکز شما از دسترسی به خدمات دسترسی فول تکست به مقالات و کلیه خدمات علم سنجی محروم خواهند شد.” این نماینده همچنین بیان می کند: “در طی هفت سال گذشته ما افتخار ارایه این سرویس به اعضا کنسرسیوم MOH شامل محققین، اعضا هیات علمی و دانشجویان را داشته ایم. این کنسرسیوم بین الزویر و وزارت بهداشت ایران منعقد شده بود. متاسفانه و علیرغم تلاش فراوان نمایندگان دو طرف، دو سال است که تاخیرات متعددی برای پرداخت حق اشتراک از سوی ایران اتفاق افتاده است و علیرغم عدم پرداخت در سالهای ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ ما همچنان به ارایه سرویس مشغول بوده ایم. لذا بدلیل اتمام این دوره و عدم وجود اراده قوی از سوی مسوولین کنسرسیوم برای اتمام این تاخیرات ما مجبور به اتخاذ این تصمیم هستیم.”

نماینده الزویر در انتهای نامه خود از محقق درخواست میکند: “بعنوان یک محقق و عضو هیات تحریریه یکی از مجلات الزویر از شما درخواست میکنیم، با بیان این موضوع با یکی از مسوولین مهم در دانشگاه خود به حل این مشکل و پیگیری بعدی آن از مسولین دولتی اقدام نمایید.”

چالش الزویر با جنبش دسترسی آزاد

از حدود سال 1990 جنبش هایی برای ایجاد دسترسی آزاد به محتوای علمی در سطح اینترنت آغاز شد که ایجاد نشریات اینترنتی بصورت دسترسی آزاد (Open Access) از جمله اولین اقدامات در این حوزه بود. در اثر بروز این جنبش بود که تعداد نشریات دسترسی آزاد از 500 نشریه در سال 2000 به بیش از 5000 نشریه در سال 2010 رسید؛ و به تدریج و با ازدیاد این نشریات پایگاه های دسترسی آزاد متولد شدند. از مهمترین این پایگاه ها می توان به Arxiv و Biomed Central اشاره کرد. شرکتهای انتشاراتی که می دانستند وقتی مجلات بصورت "دسترسی باز" باشند احتمال رویت و خوانده شدن آن توسط محققان بیشتری فراهم می شود و به ارجاعات بیشتر و در نتیجه اعتبار بیشتری برای نویسندگان مقالات منجر می شود از همین موقعیت نیز حداکثر بهره برداری را کردند و نشریات معتبر با دسترسی غیرآزاد، پیشنهاد دریافت مبالغ بالاتری را به محققان را به ازای انتشار مقالات بصورت دسترسی آزاد دادند. به عنوان مثال انتشارات Cell Press که زیر نظر Elsevier (به عنوان بزرگترین ناشر علمی جهان) فعالیت میکند در حدود 5 هزار دلار برای انتشار مقالات بصورت دسترسی آزاد از محققان دریافت می کند. سایر ناشران نیز از همین طریق بین هزار تا 3 هزار دلار دریافت می کنند تا مقالات را بصورت دسترسی آزاد منتشر کنند.

با اینکه دانشگاه هاروارد بیشترین بودجه را در بین کتابخانه های دانشگاهی سرتاسر جهان دارد اما این دانشگاه نیز در پرداخت هزینه های دسترسی به این پایگاه ها دچار مشکل شده است.

هیات رئیسه دانشگاه هاروارد در سال 2012 با انتشار نامه ای که در روزنامه گاردین به چاپ رسید عنوان میکند هزینه دسترسی به مقالات دو انتشارات بزرگ طی شش سال گذشته رشدی 145 درصدی داشته، به نحوی که دسترسی به برخی مجلات هزینه بالغ بر 4 هزار دلار را به دانشگاه تحمیل می کند و در نتیجه نیمی از بودجه دانشگاه برای خرید حق اشتراک سه پایگاه الزویر، اشپرینگر و وایلی صرف می شود. همچنین در آن نامه آمده است: "همه ما با تناقضی آشکار مواجه هستیم. ما تحقیقات را انجام می دهیم، مقالات را می نویسیم، ... و آن وقت آنها نتیجه زحمات مان را به خودمان می فروشند. این سیستم پوچ و معیوب است و خسارت سنگینی را به کتابخانه ها وارد میکند." همچنین در این نامه از دانشگاه ها خواسته شده که کنترل نشر مقالات را خودشان به عهده بگیرند تا فرایند نشر دسترسی آزاد نیز بهبود پیدا کند.

گاردین در گزارش خود به تیم گوئر نیز اشاره کرده است. او یک ریاضیدان شناخته شده از دانشگاه کمربج بود که در اعتراض به فعالیت های سودجویانه الزویر، در ژانویه سال 2012 طی نامه ای که در وبلاگ شخصی خود منتشر کرد اینطور عنوان کرد: که "دیگر نه مقالاتش را به الزویر می دهد و نه نشریات الزویر را داوری می کند." هزاران نفر نامه او را خواندند و صدها نفر پیام هایی در حمایت از او نوشتند تا جایی که یکی از کاربران پایگاهی تحت عنوان The Cost of Knowledge راه اندازی کرد که تا امروز بیش از 16500 نفر در آن ثبت نام کرده اند و ادعای گوئر را تایید کرده اند. به گفته آقای مایکل ایسن (Michael Isen) محقق دانشگاه کالیفرنیا، "تنها دانشمندان دانشگاه های بزرگ و پردرآمد هستند که دسترسی کاملی به محتوای علمی دارند. .... سیستم کنونی نشر، با محدود کردن دسترسی دانش، باعث کند شدن روند پیشرفت علم می شود."

در 27 اکتبر سال 2015 شش سردبیر به همراه 31 عضو هیات دبیران نشریه معتبر Lingua متعلق به انتشارات الزویر استعفا دادند و دلیل این استعفای دسته جمعی را رد درخواست آنها از طرف الزویر مبنی بر دسترسی آزاد کردن این نشریه عنوان کردند. این افراد پس از ان اقدام به تاسیس نشریه Glossa کردند که بطور کامل با دسترسی آزاد است. آقای جان روریک (John Rorick) سردبیر این نشریه می گوید "خیلی وقت است که این روند (فروش مقالات توسط شرکت های انتشاراتی) دنبال میشود و همه از این موضوع کلافه شده اند ولی کسی کاری انجام نمیدهد. ... ما معتقدیم که نشریات در حالت دسترسی آزاد نیز می توانند به حیات خود ادامه دهند."

زیرمجموعه‌های الزویر

در 1880 و بعد از آغاز رسمی فعالیت های الزویر به عنوان یک ناشر بین المللی و معبتر در دنیای علم، الزویر گسترش بسیاری یافت و زیر مجموعه های بسیاری را به بدنه ی اصلی شرکت اضافه کرد. هم اکنون طیف گسترده ای از محصولات و خدمات توسط الزویر ارائه میشود که شاخصترین آنها عبارتند از:

VirtualE, ScienceDirect, Scopus, Scirus, EMBASE, Engineering Village, Compendex, SciVal,

همچنین بسیاری از ناشرین که قبل از آن بصورت مستقل فعالیت میکردند به تدریج به الزویر پیوستند؛ که مهمترین آنها عبارتند از:

Academic Press, Butterworth-Heinemann, CMP, Digital Press, Gulf Professional Publishing, Morgan Kaufmann, Newnes, Pergamon Press, Pergamon Flexible Learning, Syngress Publishing, William Andrew